En basit tanımıyla tabakât, herhangi bir sanat alanı veya ilim dalıyla ilgilenen bir grup insanı, aralarındaki ortak özelliklere dayanarak bir takım kriterlere göre sınıflandıran eserlerin genel adı olup ünlü kişilerin hayatlarını ve yapıtlarını tanıtma amacı taşıyan biyografi metinlerinin bir türüdür. Tabakâtü’ş-şuarâ kavramı ise eski dönemlerde yaşamış bir şairin veya edebiyatçının hayatına dair bilgilerin verildiği, edebî eserlerden anekdotlar şeklinde örneklerin sunulduğu bir yazın türü, aynı zamanda bu eserlerde hâkim olan anlatım ve tasnif/derecelendirme sisteminin adıdır. Bu hâliyle tabakât, klasik döneme ait bilgiler aktaran bir eser olmasına rağmen, modern anlamda ansiklopedik ve sistematik olarak kişilerin kısa veya uzun hayat hikâyelerini sunan Tabakâtın bir şairin hayatında geçirdiği aşamaları, bulunduğu görevleri ve eserlerinin adlarını bildirdiği; bir yazarın asıl kişiliğini yaratan üstün niteliğini, üslûbunu, yazarı kendi zamanı içinde, ailesi, çevresi, resmi hayatı, özel hayatı ve eserleriyle etraflıca tanıttığı söylenebilir.
Tabakât kitapları edebî metinler ve varyantlarının yanı sıra bu metinler hakkında söylenen eleştirel hükümleri muhafaza etmeleri bakımından tarihsel; Arap ve İslam tarihinin çeşitli dönemlerindeki farklı grup, mezhep ve ekollerin edebi ve kültürel mirasını korumaları bakımından kültürel; şairleri ve şiirlerini belirli kriterlere göre sınıflandırarak sunmak suretiyle, ortaya çıktıkları şartlar dairesinde bu metinlerin anlaşılmasına yardımcı olmaları bakımından edebi ve eleştirel; en önemlisi ise bir dilin gelişimini, söz ve anlamsal gelişimini, gramatik değişimini kanıtlarıyla birlikte okuyucunun önüne serdiği için dilsel öneme sahip eserlerdir.
el-Esma’î’nin temellerini attığı, öğrencisi İbn Sellâm el-Cumahî’nin geliştirerek sistematize ettiği tabakât yazımı ve bu eserlerde uygulanan tasnif ve derecelendirme sistemi yaklaşık bir asır devam ettikten sonra yerini benzer isimlerdeki nostaljik eserlere ve el-Âmidî’nin “amûdü’ş-şi’r/şiirin omurgası” nazariyesine bırakmıştır.
En basit tanımıyla tabakât, herhangi bir sanat alanı veya ilim dalıyla ilgilenen bir grup insanı, aralarındaki ortak özelliklere dayanarak bir takım kriterlere göre sınıflandıran eserlerin genel adı olup ünlü kişilerin hayatlarını ve yapıtlarını tanıtma amacı taşıyan biyografi metinlerinin bir türüdür. Tabakâtü’ş-şuarâ kavramı ise eski dönemlerde yaşamış bir şairin veya edebiyatçının hayatına dair bilgilerin verildiği, edebî eserlerden anekdotlar şeklinde örneklerin sunulduğu bir yazın türü, aynı zamanda bu eserlerde hâkim olan anlatım ve tasnif/derecelendirme sisteminin adıdır. Bu hâliyle tabakât, klasik döneme ait bilgiler aktaran bir eser olmasına rağmen, modern anlamda ansiklopedik ve sistematik olarak kişilerin kısa veya uzun hayat hikâyelerini sunan Tabakâtın bir şairin hayatında geçirdiği aşamaları, bulunduğu görevleri ve eserlerinin adlarını bildirdiği; bir yazarın asıl kişiliğini yaratan üstün niteliğini, üslûbunu, yazarı kendi zamanı içinde, ailesi, çevresi, resmi hayatı, özel hayatı ve eserleriyle etraflıca tanıttığı söylenebilir.
Tabakât kitapları edebî metinler ve varyantlarının yanı sıra bu metinler hakkında söylenen eleştirel hükümleri muhafaza etmeleri bakımından tarihsel; Arap ve İslam tarihinin çeşitli dönemlerindeki farklı grup, mezhep ve ekollerin edebi ve kültürel mirasını korumaları bakımından kültürel; şairleri ve şiirlerini belirli kriterlere göre sınıflandırarak sunmak suretiyle, ortaya çıktıkları şartlar dairesinde bu metinlerin anlaşılmasına yardımcı olmaları bakımından edebi ve eleştirel; en önemlisi ise bir dilin gelişimini, söz ve anlamsal gelişimini, gramatik değişimini kanıtlarıyla birlikte okuyucunun önüne serdiği için dilsel öneme sahip eserlerdir.
el-Esma’î’nin temellerini attığı, öğrencisi İbn Sellâm el-Cumahî’nin geliştirerek sistematize ettiği tabakât yazımı ve bu eserlerde uygulanan tasnif ve derecelendirme sistemi yaklaşık bir asır devam ettikten sonra yerini benzer isimlerdeki nostaljik eserlere ve el-Âmidî’nin “amûdü’ş-şi’r/şiirin omurgası” nazariyesine bırakmıştır.
GİRİŞ 15
1. Araplarda Edebi Eleştiriye Genel Bir Bakış 17
1.1. Sözlü Hükümler 17
1.2. Sebebi Açıklanmış Hükümler 20
2. İlk Edebi Eleştiri Eserleri 26
2.1.Şiir Antolojileri 26
2.1.1. Konu birliğini esas alan antolojiler 28
2.1.2. Zevk ve uzmanlık ürünü antolojiler 31
2.2. Dil Malzemesini Toplama ve Eser Yazmada Âlimlerin Yöntemleri 33
2.3. Arap Şiirinin Nakli 35
BİRİNCİ BÖLÜM TABAKÂT KAVRAMI
1.Tabaka Kelimesinin Sözlük ve Terim Anlamı 39
2. Tabaḳâtü’ş-Şuʿarâ’ kavramı 47
3. Telif Geleneği ve Tabakât 48
4. Tabakât Fikrinin Başlangıcı-Muvâzene 53
5. Dilcilerde Tabakat Fikrinin Doğuşu 62
6. Hadisçilerin Tabakat Anlayışı 69
7. Edebiyat Eleştirmenlerinin Tabakât Anlayışı 74
8. Hadisçilerle Edebiyatçıların Tabakat Anlayışının Mukayesesi 75
İKİNCİ BÖLÜM ṬABAḲÂTÜ’Ş-ŞUʿARÂ’ KİTAPLARI
1. Tabakâtü’ş-şuʿarâ’ Kitapları 82
2. Tabakât Yazarlarında Yöntem 86
2.1. el-Eṣmaʿî; Fuḥûletu’ş-şuʿarâ’ 88
2.1.1. Faḥl-Fuḥul-Fuḥûle kavramı 89
2.1.2. Fuḥûle Kelimesinin Terim Anlamı 89
2.1.3. el-Eṣmaʿî’ye Göre Büyük Şair Olmanın Şartları 91
2.1.3.1. Erkek olmak 91
2.1.3.2. Cahiliye Döneminde Yaşamış Olmak 93
2.1.3.3. Şiirde Bedevi Diline Bağlılık 96
2.1.3.4. Şairlik Vasfının Belirginliği 97
2.1.3.5. Şiir Birikimi 98
2.1.3.6. Şiirde Doğallık ve Sanat Arasındaki Denge 98
2.1.4. Büyük Şair (Fuḥûl) olma kriterlerinin eleştirel değeri 99
2.1.5. Büyük Şairliği bozan haller 103
2.2. İbn Sellâm el-Cumaḥî; Ṭabaḳâtu fuḥûli’ş-şuʿarâ’ 106
2.3. Diʿbil b. ʿAlî el-Ḫuzâʿî; Kitâbu’ş-şuʿarâ’ 112
2.4. İbn Ḳuteybe; eş-Şiʿr ve’ş-şuʿarâ’ 114
2.5. İbnu’l-Muʿtez; Ṭabaḳâtu’ş-şuʿarâ’i’l-muḥdesîn 118
2.6. Muḥammed b. Dâvûd İbnu’l-Cerrâḥ; el-Varaḳâ 120
2.7. Ebû Zeyd el-Ḳuraşî; Cemheratu eşʿâri’l-ʿArab 121
3. Tabakâtlarda Bilginin Takdimi 124
3.1. İsim, künye, lakap, nisbe 124
3.2. Doğum ve ölüm bilgisi 125
3.3. Kişiliği ve fiziksel özellikleri 125
3.4. Şairin Edebi Kişiliği 126
3.5. Eser bilgisi 126
4. Tabakâttan Ansiklopediye Biyografinin Yolculuğu 129
4.1. Genel Tabakât Kitapları 129
4.2. Özel Tabakat Kitapları 129
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
ŞAİRLERİ TABAKALARA AYIRMADA ESAS ALINAN KRİTERLER
1. Şairleri Tabakalara Ayırmada Esas Alınan Kriterler 137
1.1 Zaman Kriteri - Eskilik ve yenilik 139
1.2. Şiire Yenilik Kazandırma- Öncelik 149
1.3. Mekân-Çevre 157
1.4. Kalite ve Sayıca Çokluk 163
1.5. Şiir Sanatları, Vezin ve Kafiye Çeşitliliği 175
1.6. Şiirin Konularının Çeşitliliği 176
1.6.1. Mersiye 179
1.6.2. Övgü 181
1.6.3. Hiciv 183
1.6.4. Vasıf/Tasvir 185
1.6.5. Nesîb/Aşk şiirleri 186
1.6.6. Müstehcen Şiirler - Mucûn 187
1.7. Din 188
1.8. Şiir sanatı /Recez 190
SONUÇ 193
KAYNAKÇA 197
